Van wetenschap naar praktijk: de weg naar effectief leesonderwijs voor alle leerlingen

 

Hoeveel zin heb je om de handleiding te lezen van een keukenmachine die je niet echt gaat gebruiken? Om zonder doel een tekst te lezen over een ingewikkeld onderwerp waar je niets van weet en daar vervolgens vragen over te beantwoorden? Om woorden die je niet kent uit een tekst op te zoeken zonder dat je weet waar je de inhoud van die tekst voor nodig hebt?

Dit lijken waarschijnlijk onmogelijke en vrij saaie taken. Dat zijn het ook. Het zijn dan ook geen voorbeelden van effectief en inspirerend leesonderwijs. Toch lijkt het op wat er jarenlang van leerlingen gevraagd werd in de klas.

 

Wat gaat er mis op het gebied van begrijpend lezen?

Wat daar de gevolgen van zijn, zien we in onderzoeksresultaten: dalende motivatie en dalende prestaties. Paul van den Broek is emeritus hoogleraar pedagogische en onderwijswetenschappen aan de Universiteit Leiden en doet veel onderzoek naar begrijpend lezen. Hij onderzoekt de cognitieve en neurologische processen die plaatsvinden tijdens begrijpend lezen en denkt na over de problemen die zich daarbij voordoen, zowel in de leesontwikkeling als in de onderwijspraktijk (Van den Broek et al, 2021). Uit zowel nationale als internationale onderzoeken blijkt dat Nederlandse leerlingen moeite hebben met het begrijpen van teksten. Veel leerlingen blijken vooral problemen te hebben met verdiepend lezen. In een gesprek over dit vraagstuk legt Van den Broek ons uit: ‘Het gaat bij het begrijpend lezen om het herkennen van verbanden tussen diverse onderdelen van de tekst en tussen de tekst en de achtergrondkennis van de lezer. De problemen komen met name naar voren bij het leggen van verbanden die verder gaan dan de meest basale verbanden: bij het reflecteren op en evalueren van wat er gelezen wordt en bij het integreren van informatie uit diverse bronnen.’

 

Naast moeite met diep leesbegrip, is er een dalende trend in de leesmotivatie, die al langere tijd gaande is. Een van de oorzaken voor beide dalende trends is dat de toetsvorm de onderwijsvorm is geworden (De Vos, 2008). Begrijpend lezen is een synoniem geworden voor ‘teksten met vragen, gericht op het toepassen van leesstrategieën’. Het onderwijs in tekstbegrip is verschoven van ‘begrijpen wat er staat’ naar ‘vragen beantwoorden’. Tijdens de les is er veel aandacht voor het beheersen van leesstrategieën, kennis over woorden en inzicht in alineaverbanden en verwijs- en signaalwoorden. Lessen die zo’n focus hebben, worden als saai en betekenisloos ervaren door zowel leraar als leerling.

 

Wat oogbewegingsonderzoek ons leert over effectief leesonderwijs

Leesonderwijs geven gericht op vragen, is ook geen effectieve manier, zo blijkt uit het proefschrift van docent, onderzoeker en toetsdeskundige Patrick Rooijackers Oog voor diep begrip: onderzoek naar het tekstbegrip van vwo-leerlingen (2023). Zijn onderzoek heeft weliswaar in het voortgezet onderwijs plaatsgevonden, maar de resultaten zijn ook bruikbaar en richtinggevend voor het basisonderwijs. In zijn onderzoek gebruikte Rooijackers oogbewegingsonderzoek om te zien waar de aandacht van leerlingen heengaat tijdens het lezen van een tekst met vragen. Uit de analyses blijkt dat leerlingen teksten voorafgaand aan het beantwoorden van de vragen, slechts oppervlakkig lezen (Rooijackers, 2021, 2023).

 

Rooijackers vertelt ons: “Je kweekt geen zelfstandige lezers met de traditionele leestekst met vragen. Mijn onderzoek laat zien dat het voor het beantwoorden van vragen bij een tekst zoals we dat nu vaak zien in het onderwijs niet nodig is om een tekst diepgaand en zelfstandig te bestuderen. Eigenlijk zien we dat deze aanpak leerlingen vooral leert om vragen over een tekst correct te beantwoorden, niet om een tekst beter te doorgronden, waar het eigenlijk om gaat. We moeten in het onderwijs meer met onze leerlingen reflecteren op de tekstinhoud en we moeten ze leren om de tekstinhoud kritisch te evalueren.” Rooijackers pleit er in zijn onderzoek dan ook voor om realistische, doelgerichte leestaken te gebruiken in het leesonderwijs. Hoe je effectief leesonderwijs kunt vormgeven, laat hij in zijn boek zien aan de hand van een lessenserie waarin leerlingen vanuit realistische leesdoelen zelfstandig diep begrip bij teksten leren op te bouwen.

 

Door de bomen het bos niet meer zien

We weten dus wat werkt en hoe je dat zou kunnen toepassen in het onderwijs, maar die inzichten landen nog onvoldoende in de onderwijspraktijk. Dat komt ook omdat het overzicht ontbreekt: er zijn zoveel geluiden, er is zoveel te vinden: hoe pak je nu een verbeterslag aan? Wie volg je?

 

Lerarenopleider aan Fontys Pabo Tilburg Katinka de Croon, bevlogen leesbevorderaar op de pabo en lid van het team dat op dit moment de kerndoelen actualiseert, beaamt dit: “Ik begrijp wel dat er veel op leraren afkomt en dat het lastig is om expert te zijn op alle leergebieden die binnen het basisonderwijs aan bod komen. Taal is echter meer dan een lesje op het rooster. Het is de sleutel tot kennis en schoolsucces. Als je de kennis van leerlingen uitbreidt en hun denkontwikkeling stimuleert, dan vraagt dat ook om de ontwikkeling van taalvaardigheid. Ik merk dat leraren behoefte hebben aan duidelijke en concrete handvatten om kansen en mogelijkheden te zien om leerlingen ook bij de andere leergebieden te ondersteunen en te begeleiden bij de ontwikkeling van het lezen, schrijven, spreken, luisteren en kijken. Om dit te bereiken is het dus heel belangrijk dat leraren zich blijven voeden met de juiste bronnen en op de hoogte blijven van actuele inzichten. Het helpt enorm wanneer de enorme hoeveelheid kennis die er is, bij elkaar wordt gebracht en op een overzichtelijke manier wordt ontsloten.”

 

Bronnen met actuele inzichten zijn er te over. Sinds het verschijnen van LEES! Een oproep tot een leesoffensief (2019) en het manifest Oproep tot een ambitieus leesoffensief (2020) zijn er tal van initiatieven gestart om die kennisontsluiting te bevorderen. Het Expertisecentrum Nederlands inventariseerde in opdracht voor de Kennistafel Effectief Leesonderwijs (2021) (zie kader) een lijst met maar liefst 149 unieke initiatieven (nieuwe websites, databanken, boeken, kwaliteitskaarten, podcasts, handreikingen, verbetertrajecten, workshops en cursussen) en bundelde deze in een rapport (Swart en In ’t Zandt, 2022).

 

De lengte van de lijst laat duidelijk zien: het onderwerp leeft in het huidige onderwijs.

 

Bouwstenen voor effectief leesonderwijs

Er is dus veel, misschien wel te veel. We noemen enkele kernpublicaties van de laatste jaren:

• De kennisbundel De zeven pijlers van onderwijs in begrijpend lezen (2022) onder redactie van Houtveen en Van Steensel. Een bundel waarin leesexperts uit Nederland en Vlaanderen inzicht geven in theorieën en onderzoek naar de essentiële elementen van onderwijs in begrijpend lezen en doorkijkjes geven naar de praktische toepassing daarvan. Aan de hand van zeven pijlers wordt een fundament gelegd voor effectief onderwijs in begrijpend lezen.
• De Kwaliteitswaaier Effectief Onderwijs in Begrijpend Lezen (2023) die de Kennistafel Effectief Leesonderwijs heeft uitgegeven. Inzichten uit recente literatuur zijn uitgewerkt in een waaier met kwaliteitskaarten voor de praktijk, bedoeld om de kern van effectief leesonderwijs compact en op hoofdlijnen in beeld te brengen.
• De website lezeninhetpo.nl , die ontstaan is uit een samenwerking van Stichting Lezen en SLO met daarop alle informatie die de onderwijspraktijk nodig heeft om goed leesonderwijs te geven. Op de site worden de bouwstenen van goed leesonderwijs een voor een toegelicht vanuit zowel onderzoek, beleid als praktijk.
• De praktijkgids Sleutels voor effectief begrijpend lezen (2019) bevat concrete didactische aanpakken die aan de vijf sleutels beantwoorden. Daarnaast zijn er stappenplannen en scenario’s in opgenomen die schoolteams concreet kunnen inspireren bij het implementeren van een krachtige leesdidactiek in de klas.
• Sturen op begrip (2021), een rapport over effectief leesonderwijs in zowel po als vo. Het rapport geeft concrete bouwstenen van effectief leesonderwijs, die ook in dit artikel benoemd worden. Ook de rollen die leerkracht, schoolleiding en andere stakeholders (kunnen) spelen worden uitgewerkt.
• Het rapport Dalende leesvaardigheid, een herinterpretatie (2022) van Bosman, Cihangir en Bootsma, dat geschreven is als reactie op Sturen op begrip en waarin een aantal aanvullende belangrijke oorzaken voor de dalende leesprestaties worden genoemd. Zo benadrukken zij de zorg dat leerlingen te weinig achtergrondkennis hebben.
• De onlangs gelanceerde Vlaamse site be waarop een prachtige Inspiratiegids (2023) te downloaden is. Deze Inspiratiegids draagt een brede visie op lezen uit. Hij bestaat uit 16 inspiratiefiches die bijdragen aan effectief leesonderwijs.

Het goede nieuws is wel dat al deze initiatieven en publicaties leunen op dezelfde onderzoeken en daarmee dus grotendeels dezelfde richting op wijzen.

Samenhangende bouwstenen voor effectief leesonderwijs zijn bijvoorbeeld: Laat leerlingen een langere periode over hetzelfde kennisrijke brede thema lezen. Geef de leerlingen een doel om te lezen. Laat leerlingen gevarieerde teksten van goede kwaliteit lezen. Motiveer leerlingen om te gaan lezen. Leer leerlingen hoe ze begrip van een tekst kunnen monitoren, herstellen of kunnen versterken. Laat leerlingen actief aan de slag gaan met teksten door erover te praten en te schrijven. Verzamel gegevens over de leesontwikkeling en pas daar je onderwijs op aan. Bron: De kwaliteitswaaier Effectief Onderwijs in Begrijpend Lezen (2023)

 

Aan de slag

In vrijwel elke publicatie is als kerninzicht benoemd dat het belangrijk is om langere tijd met leerlingen te lezen rondom eenzelfde thema, zodat ze de kans krijgen kennis over dit onderwerp op te bouwen. Hoe meer je weet van de wereld, des te begrijpelijker teksten voor je zijn. Daarom is kennis van de wereld – ook wel achtergrondkennis genoemd – onontbeerlijk voor begrip. Een tekst over kernfysica is lastig te begrijpen voor een leek, ook al is die nog zo’n goede lezer. Echter, hoe meer achtergrondkennis en hoe groter de woordenschat, des te groter de kans op begrip. Alleen dan kun je dat wat je leest verbinden aan wat je al weet. Daarom helpt het om langere tijd diepgaand over een onderwerp of thema te lezen en leerlingen zoveel mogelijk kennis bij te brengen en daar weer over te lezen. Vanuit dit idee zien we gelukkig om ons heen al veel ontwikkelingen: instanties die themacollecties met teksten in verschillende verschijningsvormen aanbieden of ontsluiten, uitgevers die nieuwe lesmaterialen rondom grotere onderwerpen clusteren en uitgewerkte lessuggesties om vanuit de thema’s uit het zaakvakonderwijs met leerlingen te lezen en te schrijven.

 

Want dat is het tweede kerninzicht: dat je leerlingen de kans moet bieden om actief met de gelezen tekst aan de slag te gaan. Door ze spreek- of schrijfopdrachten te geven die hen aanzetten om de inhoud van de tekst diep te verwerken. Een derde kerninzicht is het belang van een rijk tekstaanbod bij al deze activiteiten: geef leerlingen teksten die rijk zijn van inhoud en vorm, zodat er volop mogelijkheden zijn om de taal- en kennisontwikkeling te stimuleren. Doordat de kernelementen gericht zijn op de inhoud van teksten, worden leerlingen uitgedaagd en nieuwsgierig gemaakt.

 

Met deze kerninzichten kunnen leraren hun leesonderwijs al verbeteren, door stappen te zetten richting een andere didactiek. Een van die scholen die daarmee aan de slag ging, is CKC Het Stroomdal in Zuidlaren. Leraren die betrokken waren bij het vernieuwen van het leesonderwijs op deze school vertellen over deze ommezwaai in het webinar Meet up Kennistafel Effectief Leesonderwijs (Kennistafel Effectief Leesonderwijs, 2022). Inge Vermaas, leraar op deze school, vertelt in dit webinar dat de aanleiding lag bij de constatering dat zowel kinderen als leraren een hekel hadden aan de lessen begrijpend lezen op hun school. Daar wilde het team verandering in brengen. Zes jaar geleden nam de school daarom een expert in de arm en stopte met de methode voor begrijpend lezen, taal en spelling. Het leesonderwijs werd over een andere boeg gegooid en vormgegeven vanuit de hierboven genoemde kerninzichten.

 

De Kennistafel Effectief Leesonderwijs: wat is dat precies? De Kennistafel Effectief Leesonderwijs is een initiatief van de PO-Raad, VO-raad en het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO), en brengt uitwisseling tot stand tussen wetenschappelijke onderzoekers van hogescholen en universiteiten en mensen uit de praktijk. In het samenbrengen van die geledingen zitten twee bewegingen. Aan de ene kant is het doel om de beweging van wetenschap naar praktijk soepeler te laten verlopen en voor de vertaalslag te zorgen. Hiervoor is bijvoorbeeld de Kwaliteitswaaier Effectief Leesonderwijs ontwikkeld. Daarnaast is er de omgekeerde beweging: van onderwijspraktijk naar de wetenschap. Er leven bij scholen, maar ook op sectorniveau, veel vragen. Bijvoorbeeld over het kiezen van een lees- en schrijfmethode, het inrichten van het leesonderwijs in het algemeen, of over motivatieproblemen bij leerlingen. Op basis van die vragen wordt in de Kennistafel onderzocht welke thema’s rondom lezen in een onderzoekagenda terecht moeten komen. Zie: Kennistafel Effectief Leesonderwijs

 

Nieuwe kerndoelen voor leesonderwijs

Binnen de huidige wettelijke kaders van wat er ‘moet’ in het onderwijs – de kerndoelen en het Referentiekader Taal – is dus nu al een slag te slaan. Toch zou het helpend zijn als de wettelijke doelen ook meer houvast zouden bieden aan leraren om hun leesonderwijs op een effectieve manier vorm te geven. Het team Nederlands van SLO, dat op dit moment bezig is om de huidige kerndoelen te actualiseren, is zich hiervan bewust en neemt daarom de hierboven genoemde kerninzichten mee.

 

Lerarenopleider Katinka de Croon maakt deel uit van het kerndoelenteam Nederlands.

De Croon vertelt in een gesprek dat we met haar voerden: “We willen eigenlijk allemaal dat het taal- en leesonderwijs betekenisvoller en motiverender wordt. Dat hangt voor een heel groot deel af van de didactiek die je hanteert in de klas, maar ook de doelen kunnen daar een sturende rol in hebben. Met de huidige kerndoelen kun je eigenlijk alle kanten op. We gaan ze specifieker en concreter formuleren, zodat leraren meer handvatten krijgen. Bovendien willen we in de kerndoelen de verbindingen duidelijker laten zien die er zijn tussen de taaldomeinen, bijvoorbeeld lezen en schrijven, en tussen taaldomeinen en andere leergebieden: de zaakvakken, rekenen en digitale geletterdheid. We hopen zo dat leraren veel vaker gebruik zullen maken van bijvoorbeeld goede jeugdliteratuur bij hun geschiedenisles of ruimte geven aan taalontwikkelende interactie tijdens het bespreken van de gevolgen van een aardbeving.”

 

Het inzicht dat leerlingen zouden moeten spreken en schrijven naar aanleiding van het gelezene om de inhoud beter te verwerken, kan in de geactualiseerde kerndoelen bijvoorbeeld terugkomen door een kerndoel uit te werken waarin lees- en schrijfvaardigheid wordt gecombineerd. Zo’n uitwerking kan richtinggevend zijn om ook in het onderwijs deze vaardigheden meer te verbinden. Ook hoopt het kerndoelenteam de kerndoelen Nederlands zo te formuleren, dat het makkelijker voor leraren wordt om ze te verbinden met andere leergebieden. Want lezen, schrijven en praten doe je vanzelfsprekend vanuit de rijke inhouden die bijvoorbeeld de leergebieden Burgerschap of Mens & Maatschappij bieden.

 

Scholen zijn al in beweging, maar er liggen nog volop kansen

De inhouden in de geactualiseerde kerndoelen zullen hopelijk voor veel scholen niet als een verrassing komen, maar eerder passen bij wat ze al doen of zijn gaan doen. De eerste aanwijzingen daarvoor blijken onder andere uit het recent verschenen leesvaardigheidsonderzoek van de Inspectie van het Onderwijs (zie kader).

 

“Uit de resultaten van de peiling blijkt dat leerlingen op scholen die leesonderwijs verbinden met het lezen in de wereldoriënterende vakken, een hogere leesvaardigheid hebben”, vertelt Marleen van der Lubbe, programmamanager van Peil.onderwijs. “Gelukkig zien we dat een meerderheid van de bo- en sbo-leerkrachten aangeeft dat ze dit al met enige regelmaat doen, maar hier valt nog wel winst op te behalen.”

 

Peil.Leesvaardigheid einde (speciaal) basisonderwijs 2020 - 2021 Hoe vaardig zijn leerlingen in groep 8 van het basisonderwijs en schoolverlaters in het speciaal basisonderwijs op het gebied van begrijpend lezen? Hoe ziet het onderwijs op het gebied van leesvaardigheid eruit op bo- en sbo-scholen? En hoe hangen de kenmerken van het onderwijs, leerlingen, leerkrachten en scholen samen met de verschillen in prestaties van leerlingen? Dat in kaart brengen was het belangrijkste doel van Peil.Leesvaardigheid einde (speciaal) basisonderwijs 2020-2021. Op webpagina's over Peil.Leesvaardigheid einde (speciaal) basisonderwijs 2020-2021 is het onderzoeksrapport te downloaden en vind je doorklikmogelijkheden naar achtergrondinformatie over het onderzoek. Zie: Peil onderwijs einde (speciaal) basisonderwijs 2020 - 2021

 

Het is mooi dat er zoveel bronnen en initiatieven rondom effectief leesonderwijs zijn en dat sommige scholen prachtig leesonderwijs verzorgen, maar toch blijven de zorgen. En die zijn vaak breder dan alleen het leesonderwijs. Ze passen bij een algemeen gevoel dat er steviger moet worden ingezet op de basisvaardigheden. Omdat de zorg gevoeld wordt dat te veel leerlingen het funderend onderwijs verlaten zonder goede beheersing van de basisvaardigheden, zoals taal, rekenen, digitale geletterdheid en burgerschap, heeft de minister van OCW een Masterplan Basisvaardigheden gelanceerd. In lijn met dit Masterplan heeft SLO een platform Basisvaardigheden (website) gelanceerd om leraren te ondersteunen. We krijgen namelijk vaak signalen van lerarenteams die wel merken dat er iets hapert in het taal- of leeronderwijs, maar toch handelingsverlegen zijn om daar verandering in aan te brengen.

 

Het leesonderwijs op peil: de norm op iedere basisschool

Die handelingsverlegenheid is er ook rondom het leesonderwijs. Het feit dat er zoveel publicaties en handreikingen zijn is op zich mooi, maar waar je de tijd vandaan haalt om die allemaal te bekijken en hoe je daar met je team over in gesprek kan gaan, is vers twee. Om teams te helpen, ontwikkelden we in opdracht van de Inspectie de praktische handreiking Leesonderwijs op Peil (2023), te downloaden op het Platform Basisvaardigheden. De aanleiding voor deze publicatie is het hierboven genoemde peilingsonderzoek leesvaardigheid (zie kader). De handreiking ondersteunt lerarenteams op school bij het geven van een impuls aan hun leesonderwijs. Via werkvormen krijgen leerkrachten inzicht in de kenmerken van effectief en inspirerend leesonderwijs. Zo kunnen teams zich op een snelle manier professionaliseren op het gebied van de meest recente inzichten in het leesonderwijs.

 

“Ik ben echt enthousiast over deze publicatie” vertelt Susanne Huijbregts. In haar werk als onderwijsadviseur komt ze veel op scholen die aan de slag willen met het leesonderwijs. “De werkvormen uit Leesonderwijs op Peil zijn praktisch en actief. Ze geven handvatten voor reflectie en mogelijke acties. Neem nou de eerste werkvorm uit de publicatie. Daarin krijgt het team stellingen voorgelegd waarop ze met waar (groen) of niet waar (rood) kan reageren. Doordat de stellingen alle relevante thema’s kort aanstippen, krijg je snel zicht op waar het team gezamenlijk staat. Een mooi startpunt voor een verbetertraject. Handig voor mij als onderwijsadviseur, maar ook voor teams die zonder begeleiding aan de slag willen.”

 

Dalende leesprestaties hebben dus geleid tot veel mooie initiatieven waarin wetenschappelijke inzichten worden ontsloten over de richting waarin we moeten varen en handvatten die helpen om het roer om te gooien. Met actuele kerndoelen in het vizier die beter de kaders bepalen en extra geld voor scholen om de basisvaardigheden te versterken, hopen we dat de kenmerken van effectief leesonderwijs gauw een plek zullen vinden in alle onderwijspraktijken.